Η Σιωπή Tystnaden (1962)

Lasciate ogne speranza voi ch’ intrate

μτφρ: Αφήστε κάθε ελπίδα, εσείς που μπαίνετε

(η επιγραφή στην είσοδο της κολάσεως, από τη «Θεία Κωμωδία»)

Σκην.  Ingmar Bergman

Με τους - Ingrid Thulin, Gunnel Lindblom, Birger Malmsten

   

    Η Σιωπή γυρίστηκε το 1963 και αποτελεί το τρίτο μέρος και την κορύφωση της περίφημης τριλογίας ταινιών του Ίνγκμαρ Μπέργκμαν, των<<ταινιών δωματίου>>,  όπως ονομάστηκαν. Οι υπόλοιπες δύο είναι το <<Μέσα από τον σπασμένο καθρέφτη>> και το<<Χειμερινό φως>>.

      Δύο αδελφές η Έστερ και η Άννα μαζί με τον Γιόχαν, τον μικρό γιό της τελευταίας ταξιδεύουν με τραίνο και φτάνουν σε μία πόλη, της οποίας το όνομα είναι Τιμούκου, που σημαίνει στα εσθονικά-αυτή που ανήκει στο δήμιο. Τίποτε άλλο δεν μας γνωστοποιείται στην ταινία, ούτε ο τόπος προέλευσης των ταξιδιωτών, ούτε ο προορισμός τους, ούτε η ταυτότητα της πόλης. Μία πόλη, της οποίας οι κάτοικοι μιλούν μία ακατανόητη γλώσσα και που στους δρόμους της διαρκώς κυκλοφορούν καμιόνια με στρατιωτικό υλικό, σαφής ένδειξη ότι θα ξεσπάσει πόλεμος.

       Η σχέση μεταξύ των δύο αδελφών χαρακτηρίζεται από εχθρότητα και ζήλια. Η Έστερ -τι όμορφη γυναίκα θεέ μου- (Ingrid Thulin) είναι μία μεταφράστρια, ετοιμοθάνατη, διανοούμενη, ταγμένη εξ' ολοκλήρου στο Πνεύμα, η οποία υποτιμά την αδελφή της για την αισθησιακή ζωή, που διάγει και τις απολαύσεις, που διαρκώς κυνηγά- αποκλειστικά σεξουαλικές. Η Άννα (Gunel Lindblom) είναι το εντελώς αντίθετο-περισσότερο σαρκική και γήινη, όχι όμως και πιο ανθρώπινη, διαπνέεται από αισθήματα ζήλιας και μνησικακίας προς την αδελφή της και προσπαθεί να βρει τη λύτρωση και το νόημα της ζωής μέσα από το απρόσωπο, κτηνώδες σαρκικό σεξ. Ο δεκάχρονος Γιόχαν-με τα μάτια του οποίου ο Μπέργκμαν ήθελε να βλέπει ο θεατής την εξέλιξη των όσων διαδραματίζονται-καταλύει με την μητέρα του και την θεία του σ' ένα ξενοδοχείο, το οποίο πιο πολύ μοιάζει με καθαρτήριο παρά με ξενοδοχείο.

   
     Γιατί λοιπόν Σιωπή σαν τίτλος; Μα γιατί σε ολόκληρη την ταινία επικρατεί στην ουσία πλήρης έλλειψη επικοινωνίας, σιωπή. Κανείς δεν μπορεί να συνεννοηθεί με κανέναν. Το επάγγελμα της Έστερ δεν είναι τυχαίο ότι είναι μεταφράστρια. Η αδυναμία συνεννόησης είτε σε συναισθηματικό επίπεδο αλλά και σε καθαρά γλωσσικό κυριαρχεί σε όλο το φιλμ. Ωστόσο εδώ σιωπή είναι η Σιωπή του Θεού. Αν και δεν αναφέρεται ούτε μία φορά η λέξη Θεός, όλα περιστρέφονται γύρω από αυτόν ή την έλλειψη ή Σιωπή του. Φαινομενικά η θεματική του φιλμ είναι ψυχολογική-είναι και τέτοια-στην πραγματικότητα όμως είναι  μεταφυσική, η οποία αναφέρεται στην απουσία πλέον της μεταφυσικής. Ο Μπέργκμαν αναθρεμμένος σ'ένα αυστηρό προτεσταντικό περιβάλλον πάντοτε αναζητούσε την παρουσία του Θεού στον κόσμο. Στη Σιωπή πιστεύει ότι αυτή δεν υπάρχει και πέφτει συνακόλουθα σε απελπισία. Ο Μπέργκμαν ποτέ δεν συμφιλιώθηκε με την αθεία του και γι’ αυτό θαύμαζε τον Ταρκόφσκι και την πίστη του. Έλεγε για το Ρώσο σκηνοθέτη-Με τον Ταρκόφσκι βρέθηκα στην πόρτα ενός δωματίου,του οποίου τα κλειδιά δεν μου είχαν δοθεί μέχρι τότε. Ο Ντοστογιέφσκι είχε γράψει <<Αν ο Θεός δεν υπάρχει, τότε όλα επιτρέπονται, δεν υπάρχει ηθική, η ζωή είναι κόλαση >>. Αυτή την κόλαση εικονοποιεί έξοχα ο Μπέργκμαν στη Σιωπή-άνθρωποι, που δεν επικοινωνούν, που μισιούνται, κάνουν έρωτα σαν αυτόματα, πεθαίνουν ανώνυμα σε ανώνυμα ξενοδοχεία . Οι μόνες λέξεις που γίνονται κατανοητές μεταξύ της Έστερ και του ξενοδόχου είναι η μουσική και ο Μπαχ. Φυσικά δεν είναι τυχαία η επιλογή των συγκεκριμένων λέξεων. Η τέχνη, και ιδιαίτερα η μουσική, είναι η μόνη γλώσσα που ξεπερνάει τους φραγμούς των λέξεων και τείνει όχι μόνο στην επικοινωνία αλλά και στην προσέγγιση με το Θείο. Ο κατεξοχήν <<θεικός>> συνθέτης είναι βέβαια ο Μπαχ, αφού πέραν του ότι αποτελεί την μεγαλύτερη μουσική ιδιοφυία, που περπάτησε στον πλανήτη, αφιέρωσε το σύνολο της μουσικής του στον Θεό. Ούτε όμως ο Μπαχ, ούτε οι καλές προθέσεις της Έστερ να προσεγγίσει την αδελφή της θα φέρουν αποτέλεσμα. Το αδιέξοδο και η απελπισία θριαμβεύουν, εκτός από την τελευταία σκηνή και το περίφημο σημείωμα, που δίνει στον αγαπημένο της ανιψιό η Έστερ, η οποία αφήνεται εγκαταλελειμμένη στο ξενοδοχείο να πεθάνει.  Όλα αυτά ο Μπέργκμαν μας τα δείχνει με ένα εξαιρετικά μοντέρνο μοντάζ και με πλάνα που θυμίζουν γερμανικό εξπρεσιονισμό.

  Να σημειώσουμε τέλος ότι η ταινία την εποχή της γνώρισε τεράστια επιτυχία και σημείωσε σκάνδαλο εξαιτίας δύο ερωτικών σκηνών, που ελάχιστα σοκάρουν στις μέρες μας. Μέχρι και σήμερα παραμένει ανάμεσα στις γνωστότερες ταινίες του Σουηδού σκηνοθέτη και κατά τη γνώμη μας αποτελεί την συμπύκνωση και κορύφωση του έργου του Μπέργκμαν.